Tradycje pobożności
W wiekach XVII i XVIII przynajmniej dwa razy Wilno plądrowały nadchodzące jedne po drugich wojska szwedzkie i rosyjskie. Stolica Wielkiego Księstwa padała też ofiarą pożarów. Wilnianie byli przekonani, że to opieka Matki Boskiej Ostrobramskiej uchroniła ich miasto od upadku: Ona gasiła pożary i niczym starotestamentalna Arka Przymierza surowo karała wrogów, którzy próbowali Ją znieważyć. Przed obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej modlili się katolicy, prawosławni i unici, wierząc w jego cudowność.
Wstawiennictwa Maryi z Ostrej Bramy wzywano nie tylko w obliczu wojen i pożarów. Po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1795) większa część obszaru Litwy, a później całe jej terytorium wraz z Wilnem, znalazło się we władaniu Rosji. Trzy powstania (kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe) nie przyniosły wolności ani Polsce, ani Litwie, świadczyły jednak o uporze w dążeniu do jej odzyskania. Równocześnie z nasilającymi się represjami rósł kult Matki Boskiej Ostrobramskiej. Świątynia stała się nie tylko centrum zgromadzeń religijnych, ale także manifestacji politycznych.
Z wolna Ostra Brama stała się i dla Polaków, i dla Litwinów symbolem walki o wolność i odbudowę państwowości. Po I wojnie światowej, gdy Wileńszczyznę włączono do Polski, drogi obydwu narodów na jakiś czas się rozeszły. Maryję z Ostrej Bramy zaczęto nazywać po polsku „patronką Kresów Wschodnich”. Papież Pius XI, w trosce o to, by wzajemna wrogość obu katolickich narodów nie narastała, nie zgodził się jednak na koronację obrazu jako wizerunku „Królowej Polski”. Jednak już w najstarszej pieśni ku czci Maryi Ostrobramskiej w połowie XVIII w. do wileńskiej Matki Miłosierdzia wierni zwracali się: „obrończyni i pocieszycielko Wilna, polska królowo i władczyni Litwy”.
Wśród licznych polskich i litewskich zesłańców oraz emigrantów świątynia ostrobramska uważana była za symbol utraconej ojczyzny, zaś znajdujący się tam wizerunek Matki Bożej stanowił znak tożsamości narodowej i źródło nadziei. Rozproszeni po świecie przez wojny, prześladowania polityczne czy biedę Litwini i Polacy pochodzący z Wileńszczyzny obierali ją sobie za patronkę swoich stowarzyszeń, prosili ja o opiekę w obozach uchodźców i na syberyjskich zesłaniach, gdzie mogli, wznosili kościoły pod wezwaniem Matki Miłosierdzia. Litewskie parafie „ostrobramskie” powstały w Nowym Jorku i w Montrealu. Polacy nie tylko poza granicami własnego kraju budowali takie świątynie. Zmuszeni po II wojnie światowej do opuszczenia Wileńszczyzny i osiedlenia się w Polsce, tam też pragnęli mieć kościoły pod wezwaniem Ostrobramskiej Maryi (np. w Warszawie). Czasem nawet budowali kopie samej bramy. W 1970 r. w Watykanie, w podziemiach bazyliki św. Piotra konsekrowano kaplicę litewską. W jej ołtarzu znajduje się mozaika przedstawiająca Ostrobramską Matkę Miłosierdzia. Wizerunek ten poświęcił osobiście papież Paweł VI.
Prześladowania, związane z przymusowym włączeniem Litwy do Związku Sowieckiego, nie złamały pobożności do Maryi z Ostrej Bramy. W 1948 r. katolicy litewscy założyli tajne stowarzyszenie samokształceniowe o nazwie Kolegium Ostrobramskiej Dziewicy Maryi. Organy bezpieczeństwa zlikwidowały w 1950 r. tę organizację. Po 1973 r. na odpusty zaczęli grupowo przybywać członkowie Bractwa Przyjaciół Eucharystii – nielegalnej katolickiej organizacji młodzieżowej. Młodzi z wileńskich parafii na zmianę odmawiali różaniec przy obrazie Matki Boskiej. 16 listopada 1979 r. tutaj pierwszą rocznicę swojej działalności obchodził niezależny, działający jawnie Katolicki Komitet na rzecz Obrony Praw Wierzących. Na tę okazję przybyli z całego kraju młodzi ludzie, związani z niezależnymi organizacjami kościelnymi.
Po 1990 r. w niepodległej Litwie, w warunkach wolności politycznej ale i pełnych swobód religijnych, Ostra Brama stała się raczej miejscem osobistej pobożności. Do dzisiaj jednak jest ona ważnym punktem oparcia duchowego w świecie naznaczonym ideologią konsumpcji i rozchwianiem wartości. Przybywający z sąsiednich krajów pątnicy znajdują Ostrą Bramę otwartą dla wszystkich, którzy poszukują opieki Matki Boskiej. Nierzadko można też zobaczyć turystę niewiadomego wyznania (a może wręcz niewierzącego), który zdejmuje czapkę czy pochyla głowę idąc uliczką prowadzącą do Bramy.
Ze względu na głęboką cześć, jaką otaczają wizerunek ostrobramski wilnianie różnych wyznań i obrządków, Ostra Brama stała się ważnym miejscem spotkań ekumenicznych i miejscem budowania jedności chrześcijan. Np. w 1997 r. przybył tu patriarcha Moskwy i całej Rosji Aleksy II i modlił się wspólnie z abp Bačkisem.
Chór klerycki Seminarium św. Józefa w Wilnie odnowił tradycję śpiewania w Ostrej Bramie Akatystu – starodawnego we wschodniej liturgii chrześcijańskiej hymnu do Matki Bożej. Obecnie obyczaj ten kontynuują także parafialne grupy chóralne. Od Ostrej Bramy zaczynają się, ostatnio coraz popularniejsze, pielgrzymki młodzieży z Wilna do Trok, zaś w wigilię niedzieli Miłosierdzia Bożego od Bramy ciągnie się ekumeniczna procesja ze świecami, łącząca sanktuarium ostrobramskie ze świątynią Jezusa Miłosiernego.
W 2003 r., za zgodą Stolicy Apostolskiej, powstała Sieć Europejskich Sanktuariów Maryjnych, łącząca najbardziej znane miejsca kultu Matki Boskiej w różnych krajach Europy. Należy do niej 20 świątyń, tyle, ile jest tajemnic w odnowionym przez Jana Pawła II różańcu. Ostra Brama, obok Fatimy, Lourdes, Częstochowy i Loreto reprezentuje Litwę w gronie europejskich sanktuariów, które rozwijają ruch pielgrzymkowy oraz pracują nad coraz lepszym zapleczem duchowym i praktycznym dla przybywających pielgrzymów. W 2007 r. właśnie w Wilnie odbyło się spotkanie kustoszy należących do Sieci sanktuariów.
