Historia
Cytowiany zaczęły się rozrastać w XVII w. w związku z powstaniem tutaj klasztoru bernardynów w 1614 r. W 1635 r. poświęcono murowany, barokowy kościół, wokół którego powstały zabudowania klasztorne, od razu stając się osią rozplanowania rozrastającej się miejscowości. Działalność religijna, kulturalna i gospodarcza zakonników uczyniła z Cytowanian ośrodek życia duchowego.
Miasteczko ucierpiało podczas potopu szwedzkiego (1655–1660) oraz wojny północnej. W 1701 r. miasteczko zajęli Szwedzi, z kolei w 1708 r. żołnierze rosyjscy wdarli się do klasztoru, zabili kilku zakonników i ograbili skarbiec kościelny. W latach 30-tych XVIII w. zaczęły się trwające do końca wieku przebudowy zespołu, w wyniku których powstały nowe budowle, zaś dawne nieco się zmieniły. W 1735 r. do zachodniej fasady kościoła dostawiono dwie wieże i przedsionek. W 1736 r. w klasztorze zaczął działać nowicjat zakonny, jednak osobny budynek nowicjatu powstał dopiero w latach 1764–1770 i został połączony z północno-zachodnim narożnikiem domu zakonnego.
W latach 50-tych, 60-tych i 70-tych XVIII w. uległ rekonstrukcji wystrój wnętrza miejscowego kościoła Matki Boskiej Anielskiej: powstał zespół dziewięciu dekoracyjnych, późnobarokowych ołtarzy a w 1789 r. zainstalowano nowe organy. W okresie 1760–1780 przed kościołem powstał dziedziniec z korytarzem do procesji. W jego centrum zbudowano kaplicę Świętych Schodów z ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego. W latach 1771–1780 wokół muru ogradzającego dziedziniec powstała galeria ze stacjami Drogi Krzyżowej.
Mieszkańcy Cytowian aktywnie uczestniczyli w Powstaniu Styczniowym. W okolicy miasteczka miały miejsce co najmniej trzy potyczki powstańców z żołnierzami rosyjskimi. W związku z podejrzeniem, że zakonnicy wspierali powstańców, a może i sami uczestniczyli w walkach, klasztor w 1864 r. zamknięto, zaś jego bogatą bibliotekę wywieziono. W 1686 r. wydano nakaz przekazania kościoła i klasztoru wraz z należącymi do niego budynkami prawosławnym. Staraniem biskupa żmudzkiego Macieja Wołonczewskiego (1801–1875) kościół jednak pozostał w rękach katolików. Część zamkniętego klasztoru przeszła na własność parafii a pozostała, nieużywana, zaczęła niszczeć. W 1887 r. decyzją miejscowych urzędników rosyjskich zburzono dom nowicjatu oraz nieco oddalone od centrum kompleksu klasztornego zabudowania gospodarcze: młyn wodny, śluzę i inne. Gdy w wyniku tego zanikł staw, wyschły ogrody i sad, które kiedyś okalały kościół, klasztor i dziedziniec kościelny.
W latach 20-tych i 30-tych XX w. Cytowiany stały się znaną miejscowością wypoczynkową. Licząc na przyjazd letników mieszkańcy zadbali o wygląd swego miasteczka: plac targowy naprzeciwko kościoła zamieniono na park, zaś handel przeniesiono na obrzeża miasteczka, utwardzono ulice i położono chodniki, wzdłuż których zasadzono drzewa.
W okresie sowieckim, w latach 1950-1959, budynki kompleksu zajmowały różne instytucje miejscowej administracji. Od 1959 r. w klasztorze mieściło się technikum rolnicze i internat szkoły średniej. W latach 1961–1973 cały kompleks wyremontowano i odrestaurowano: wzmocniono fundamenty i sklepienia, zmieniono konstrukcje i pokrycia dachowe, budynki przemalowano wewnątrz i na zewnątrz. W 1968 r. odrestaurowano fasady kaplicy Świętych Schodów, zaś w 1973 r., przy konsultacji Vladasa Drėmy – wnętrze kościoła i galerie.
Obecnie zespół pobernardyńskiego klasztoru i kościoła stanowi jeden z najcenniejszych zabytków tego typu na Litwie i szerzej – w północno-wschodniej części Europy. Mimo szkód jakich doznał w wieku XIX i na początku XX zabytek zachował swe znaczenie religijne. Z okresu jego rozrostu i rozkwitu w wiekach XVII i XVIII udało się też ocalić wiele zabytków sztuki sakralnej. W 1995 r. na skwerku w centrum miasteczka stanęło popiersie litewskiego poety Maironisa (1862-1962) zaś na dziedzińcu kościoła wzniesiono pomnik ofiar reżimu sowieckiego.
