Wizerunek Matki Bożej Trockiej
Wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, dzięki któremu znany jest kościół w Trokach, także związany jest z osobą wielkiego księcia Witolda. Na odwrocie obrazu w początku XVIII w. wpisano, że został on podarowany wielkiemu księciu przez cesarza bizantyjskiego Emanuela II Paleologa (1350–1425) z okazji chrztu. Wpis mówi, że jest to ikona zwana Nikopeia (czyli Zwycięska), gdyż pomogła cesarzowi Janowi Komnenowi (1087–1143) przełamać perskie oblężenie i szczęśliwie powrócić do Konstantynopola. Brak historycznych przekazów o tym, że to Witold się przyczynił do tego, by ten starodawny obraz znalazł się w Trokach. Jednak za legendą o jego pochodzeniu przemawiają wiarygodne przekazy o czci, jaką już sześć wieków otaczać mieli obraz nie tylko katolicy i chrześcijanie, ale też Witoldowi poddani – miejscowi muzułmanie. Namalowaną w XV w. gotycką trocką Madonnę i ikonę, którą cesarze bizantyjscy uważali za znak opieki nadprzyrodzonej nad ich osobami i stolicą łączy przede wszystkim sens historyczny obu wizerunków. Chodzi w nich o wyrażenie, że władca i jego państwo wierne jest Chrystusowi i gotowe do obrony wiary.
Badania konserwatorskie wykazały, że najstarsza warstwa malarska przedstawia późnogotyckie, pełno figurowe przedstawienie Najświętszej Dziewicy. Była przedstawiona bez nakrycia głowy, a tylko w przezroczystym welonie na głowie, być może w wieńcu z róż. Na początku XVII w., gdy stawiano nowy ołtarz główny okazało się, że obraz jest zbyt duży by się w nim zmieścić. Odcięto więc jego dolną część, od nowa wyryto i pozłocono tło tworząc tło zdobione ornamentem w stylu renesansowym, zaś postać Maryi przemalowano nadając wizerunkowi cech bizantyjskich. Zamiast przezroczystego woalu namalowane zostało zasłaniające głowę i czoło maforium, sutymi fałdami okrywające całą postać.
Na obecnym wizerunku, reprezentującym typ Hodegetrii, Matka Boża w pozycji siedzącej, frontalnej, kieruje wzrok na patrzącego. Na Jej lewym kolanie siedzi Dzieciątko Jezus w purpurowej tunice. W lewej ręce ma księgę, zaś prawą wyciąga w kierunku trzech kwiatów róży, trzymanych przez Matkę, a symbolizujących trzy części różańca. Maforium w części czołowej oznaczone jest greckim krzyżem, zaś na lewym ramieniu – gwiazdą. Na ikonach przedstawiających Matkę Boską znaki gwiazdy na ramionach i czole symbolizują czystość Dziewicy. Wizerunek z Trok charakteryzuje schematyzm kanoniczny bizantyjskich ikon (statyka i sposób obrazowania oderwany od rzeczywistości). Jednocześnie można dostrzec istotne rysy późnośredniowiecznego malarstwa zachodniego: szerokie, szaty, okrywające figurę równymi fałdami oraz twarz Maryi wyidealizowaną, przypominającą X-wieczne „Maryje piękne” (typu Tota pulchna). Obraz Matki Boskiej Trockiej w sposób niepowtarzalny i jedyny w swoim rodzaju łączy style malarstwa ikon malarstwa europejskiego średniowiecza i Broku.
We wrześniu 1718 r. wizerunek Matki Boskiej Trockiej ukoronowano przysłanymi z Rzymu koronami. O ceremonii koronacji obrazu przypomina korona, zawieszona ponad ołtarzem głównym w sklepieniu prezbiterium, a pamiętająca tamte uroczystości. Obraz pokryty jest sukienką z pozłacanej, rytowanej srebrnej blachy, wykonaną w latach 1723–1724.
O wyproszonych przed cudownym obrazem łaskach świadczyły wota. Jeszcze do przemalowania obrazu na początku XVII w. wisiały one wokół obrazu, zwyczajem ówczesnym przybite do niego gwoździkami. Teraz można naliczyć 394 takie ślady po przytwierdzonych wotach. Najstarsza tabliczka wotywna datowana jest na rok 1603. Obecnie przywieszone wokół obrazu wota są świadectwami różnorakich uzdrowień, których większość miała miejsce między końcem XVIII w. a I poł. XX w.
